Sınırda Karbon Düzenleme Mekanizması (SKDM), Avrupa Birliği’ne ithal edilen ürünlerin karbon emisyonlarını dikkate alarak, AB’deki yerli üreticilerin karbon maliyetlerine denk bir karbon fiyatı uygulamayı amaçlayan bir düzenlemedir. Bu mekanizma, ithal ürünlerin karbon ayak izini değerlendirerek, AB sınırları içinde üretilen ürünlerle rekabet edebilirliğini sağlamayı hedefler.
Günümüzde küresel iklim değişikliği endişesi, uluslararası toplumun en önemli gündem maddelerinden biri haline gelmiştir. İklim değişikliği ile mücadele çabalarının yoğunlaştığı bu dönemde, Avrupa Birliği (AB) tarafından önerilen Sınırda Karbon Düzenleme Mekanizması (SKDM), karbon ayak izini azaltmaya yönelik çevresel sürdürülebilirlik hedeflerini desteklemeyi amaçlayan önemli bir adım olarak öne çıkmaktadır. Bu mekanizma, ithal edilen ürünlerin karbon içeriklerini dikkate alarak karbon vergisi hesaplamalarını yapmayı ve bu yolla karbon salınımlarını düşürmeyi hedeflemektedir.
Varılan Uzlaşı Çerçevesinde Sınırda Karbon Düzenleme Mekanizması ‘nın Ana Uygulama Esasları:
1) Uygulama Takvimi
SKDM Tüzüğü, 1 Ekim 2023 tarihinde raporlama yükümlülüğüyle sınırlı olarak uygulamaya girmiştir ve bu kapsamda, 1 Ekim 2023 ile 31 Aralık 2025 tarihleri arasında mali yükümlülük doğmayacak bir geçiş dönemi uygulanacaktır.
2) Ürün ve Sera Gazı Kapsamı
SKDM, demir-çelik, alüminyum, çimento, gübre, elektrik ve hidrojen sektörlerini kapsamaktadır. SKDM’ye tabi ürünler ve bu ürünlerle ilişkili sera gazları, mevzuatın “Ek I (Annex I)” başlıklı bölümünde listelenmiştir. Ürünlerin tanımlanmasında gümrük tarife istatistik pozisyonu (GTİP/CN) kodları temel alınmıştır.
Ticaret sapmalarını önlemek amacıyla, birincil ürünlerin girdi olarak kullanıldığı ve üretim süreçleri karmaşık olmayan çeşitli kullanıcı ürünler (downstream products) de kapsam dahiline alınmıştır. Ayrıca, SKDM kapsamındaki ürünlerin üretiminde kullanılan belirli girdiler (precursors) de kapsama dahil edilmiştir. Bu çerçevede, SKDM kapsamındaki ürünler hem doğrudan AB’ye ithal edildiklerinde hem de diğer SKDM ürünlerinin üretiminde girdi olarak kullanıldıklarında mevzuatla getirilen yükümlülüklere tabi olacaktır.
Öte yandan, AB içindeki üretime yönelik ETS, daha geniş bir sektörel kapsama sahiptir. İthalat aşamasında uygulanmak üzere ETS’nin eşdeğeri olarak tasarlanan SKDM’nin kapsamı belirlenirken, üretimin AB dışına kayması riski yüksek olan ve karbon emisyon ölçümünün nispeten kolay yapılabileceği sektörler ve ürün grupları seçilmiştir. Zamanla, ürün bazında karbon ayak izi ölçümüne yönelik uygun metodolojilerin geliştirilmesiyle daha fazla sektör veya ürünün SKDM kapsamına dahil edilmesi beklenmektedir.
3) Emisyon Hesaplamalarının Kapsamı
SKDM’nin emisyon hesaplamalarına, doğrudan emisyonların yanı sıra, belirli ürünler için üretim sürecinde kullanılan elektriğin üretiminden kaynaklanan dolaylı emisyonlar da dahil edilmiştir. Taslak mevzuat metni, başlangıçta dar bir ürün grubuna yönelik olarak dolaylı emisyonlara ilişkin karbon maliyetlerini getirmekte olup, bu alandaki yükümlülüklerin geçerli olacağı ürün kapsamı, uygun hesaplama metodolojilerinin geliştirilmesine bağlı olarak kademeli olarak genişletilecektir.
SKDM Tüzüğü’nün “Ek II (Annex II)” başlıklı ekinde, sadece doğrudan emisyonların dikkate alınacağı ürünler listelenmiştir. Ek I‘de yer alıp Ek II ‘de bulunmayan ürünler için ise dolaylı emisyonlar da hesaplamalara dahil edilecektir.
4) Geçiş Dönemindeki Raporlama Yükümlülükleri (SKDM Tüzüğü, Madde 35)
SKDM Tüzüğü kapsamındaki ürünlerin ithalatı, halen olduğu gibi doğrudan ithalatçı firmalar veya bu firmalar adına gümrük işlemlerini yürüten dolaylı gümrük temsilcileri tarafından gerçekleştirilecektir. Geçiş döneminde, ithalatçılar için AB gümrük mevzuatında yer alan standart kayıt süreçlerinin dışında ek bir onay veya kayıt süreci öngörülmemektedir.
Bu dönemde, SKDM ürünlerini ithal eden ithalatçılar veya dolaylı gümrük temsilcileri, her çeyrek dönem sonunda, o çeyrekte ithal ettikleri ürünlerle ilgili bilgileri takip eden ilk ay içinde raporlayacaklardır (SKDM Raporu). Örneğin, Ocak-Mart dönemi ithalatları için SKDM Raporu, Nisan ayı sonuna kadar sunulmalıdır.
SKDM Raporunda aşağıdaki bilgilere yer verilmesi gerekmektedir:
a. Her bir ürün türü için ayrıştırılmış olarak, elektrik için megavat saat ve diğer ürünler için ton cinsinden ithal edilen toplam miktar, ürünün menşe ülkesi ve üretici tesisi ile birlikte belirtilmelidir.
b. Elektrik için megavat saat başına ton karbondioksit eşdeğeri emisyon miktarı, diğer ürünler için ise ton başına ton karbondioksit eşdeğeri emisyon miktarı şeklinde ifade edilen toplam gömülü emisyon miktarı belirtilmelidir (bu hususta detaylı uygulama esasları ikincil mevzuatla düzenlenecektir).
c. Komisyon tarafından yayımlanacak uygulama yönetmeliği çerçevesinde hesaplanacak toplam dolaylı emisyonlar.
d. Ürüne gömülü emisyonlar için menşe ülkesinde ödenecek olan ve olası ücret iadesi veya diğer telafi ödemeleri de dikkate alınarak hesaplanmış net karbon ücreti tutarı.
İthalat gerçekleşmelerine ilişkin olarak, Avrupa Komisyonu, ithalatçıların yanı sıra gümrük idarelerinden de SKDM ürünlerine ilişkin düzenli veri alacak ve SKDM raporlarını, yükümlülüklerin yerine getirilip getirilmediğini kontrol edecek şekilde inceleyecektir.
- Üretim süreci boyunca ortaya çıkan, ısıtma ve soğutma gibi kaynaklardan kaynaklanan doğrudan emisyonlar da dahil olmak üzere, üretici firmanın üretim sürecinden kaynaklanan doğrudan emisyonlar (Kapsam-1 emisyonları),
- Üretim sürecinde kullanılan ve üretici firma dışından temin edilen, SKDM kapsamındaki üretim girdilerinin üretimi sırasında ortaya çıkan emisyonlar (kısmi Kapsam-3) – [Girdinin üretim sürecinde açığa çıkan ve girdinin tedarik edildiği üreticiden temin edilecek olan emisyon verisi],
- Ürünün üretiminde kullanılan elektrikten kaynaklanan dolaylı emisyonlar (Kapsam-2 emisyonları) ürün bazında raporlanacaktır.
Bu durumda, mevzuatla getirilen yükümlülükler ithalatçılar üzerinde olmasına rağmen, ürüne gömülü emisyonların izlenmesi, raporlanması ve 2026 yılı itibariyle doğrulanması, ithalatçılar tarafından üretici firmalardan talep edilecektir. Bu çerçevede, SKDM kapsamındaki ürünleri üreten firmaların, yine SKDM kapsamında yer alan girdi niteliğindeki ürünleri tedarik ettiği firmalardan ilgili emisyon değerlerini sağlaması gerekecektir. Ancak, çelik üretiminde kullanılan “kok (coke)” gibi SKDM Tüzüğü Ek I’de yer almayan girdiler için, tedarikçilerden girdinin üretiminde salınan sera gazı verilerinin temin edilmesi gerekmemekte; bu tür girdiler sadece üretim süreci (proses) emisyonları bakımından hesaba katılacaktır.
5) 1 Ocak 2026 Sonrasındaki Uygulama Dönemi
SKDM kapsamında mali yükümlülüklerin doğacağı asıl uygulama döneminin başlangıcı olan 1 Ocak 2026 tarihine kadar, düzenleme kapsamındaki ürünlerin ithalatı yalnızca “yetkilendirilmiş SKDM yükümlüsü (authorized CBAM declarant)” tarafından gerçekleştirilecektir. Bu süreçte, ithalatın ve gümrük işlemlerinin doğrudan ithalatçı firma veya dolaylı gümrük temsilcileri (gümrük müşavirleri) aracılığıyla gerçekleştirilmesi mümkün olacaktır.
Mali yükümlülüklerin tahsili bağlamında, SKDM yükümlüsünün yetkilendirilme kriterleri arasında yerleşiklik şartı bulunmaktadır. Buna göre, yetkilendirilmiş SKDM yükümlüsünün, temel olarak AB içinde yerleşik olan bir ithalatçı olması öngörülmektedir. Ancak, AB içinde yerleşik bir ithalatçı firmanın, yine AB içinde yerleşik bir dolaylı gümrük temsilcisi tarafından rızası alınması durumunda, bu dolaylı temsilci yetkilendirilmiş SKDM yükümlüsü olabilir. AB dışında yerleşik ithalatçılar için ise yetkilendirilmiş SKDM yükümlüsü sadece, ithalatçı firmanın AB içinde yerleşik dolaylı gümrük temsilcisi olabilir.
Madde 36 tarafından belirlenen mevzuatın yürürlüğe giriş takvimi çerçevesinde, yetkilendirilmiş SKDM yükümlüsü başvurularının yapılması (Madde 5) ve yetkilendirme (Madde 17) işlemleri 31 Aralık 2024 tarihinden itibaren geçerli olacaktır. Bu nedenle, yetkilendirilmiş SKDM yükümlüsü başvuruları 2025 yılında başlayacak ve ihracatçı firmaların, AB içinde yerleşik ithalatçılarının SKDM yükümlüsü yetkisini alıp almadığını kontrol etmeleri önemlidir.
6) SKDM Kapsamında Komisyon/ Üye Ülke Yetkili Otoriteleri Arasında Yetki Dağılımı
SKDM’nin uygulanmasına dair belirli unsurlar, Komisyon tarafından kurulan ve yönetilen merkezi sistemler aracılığıyla gerçekleştirilecekken (örneğin, SKDM raporlamaları, bildirimleri, SKDM sertifikalarının satın alınması ve teslimi vb.); SKDM yükümlüsünün yetkilendirilmesi, SKDM bildirimlerinin incelenmesi, SKDM sertifikalarının satılması ve geri alınması, mevzuata uymayan uygulamaların soruşturulması ve cezai yaptırımların uygulanması gibi belirli konular, üye ülkelerin yetkili otoritelerinin sorumluluk alanına girmektedir.
7) Hangi ülkelerden yapılan ithalat SKDM kapsamına girecektir?
AB üyesi olmayan tüm ülkelerden yapılan ithalat, SKDM kapsamına dahil edilecektir. Ancak, ETS’ye katılan veya AB’nin emisyon ticaret sistemine bağlı olan bazı üçüncü ülkeler mekanizmanın dışında tutulacaktır. Bu çerçevede, düzenlemenin “Ek III (Annex III)” başlıklı ekine İzlanda, Lihtenştayn, Norveç, İsviçre ülkeleri ile Büsingen, Heligoland, Livigno, Ceuta ve Melilla bölgeleri kapsam dışında tutulmaktadır.
SKDM, elektrik piyasalarını AB ile entegre etmek isteyen ülkelerde üretilen ve bu ülkelerden ithal edilen elektriğe, bu elektrik piyasaları tam olarak entegre olana kadar uygulanacaktır. Ancak, belirli yükümlülük ve taahhütlerin uygulanmasına bağlı katı koşullar altında, bu ülkeler mekanizmadan muaf tutulabilir. AB, bu muafiyetleri 2030 yılında yeniden gözden geçirecek ve söz konusu ülkelerin taahhüt ettikleri karbonsuzlaştırma tedbirlerini ve AB’nin uyguladığı emisyon ticaret sistemine benzer bir sistemini hayata geçirmiş olmalarını talep edecektir.
